1980'li yılların ikinci yarısında Ermeniler, gelişen durumdan yararlanarak yakın ve uzak ülkelerdeki patronlarının da yardımıyla "Büyük Ermenistan" fikrini uygulamaya koyarak, Azerbaycan'ın Dağlık Karabağ bölgesine ilişkin toprak iddialarını bir kez daha ortaya attılar. Dağlık Karabağ'a ilişkin toprak iddiaları her defasında Ermenistan'ın propagandası, tahriki ve baskısı "sayesinde" dışarıdan ileri sürüldü.
1988 olayları başladığında, ilk başta Ermeni politikacıları ve onların patronları tarafından uzun zamandır hazırlanan bir plan doğrultusunda, bölgenin ekonomik geri kalmışlığını bahane ederek durumu iyice ağırlaştırmaya ve kamuoyunu kendi taraflarına çekmeye çalışılmış, uzun süreli çalışmalara son verilmiş, işletmeler durdurulmuş, Dağlık Karabağ'ın Ermenistan'a ilhakı için kitlesel mitingler düzenlenmişti.
Ancak daha sonraki olaylar Ermeni siyasetçilerin ve Merkez'deki destekçilerinin Dağlık Karabağ Özerk Bölgesi'nin sosyo-ekonomik geri kalmışlığı konusunda ortaya attıkları asılsız tezin sadece bir bahane olduğunu, asıl amacın ise Ermenistan'ın Azerbaycan'a karşı toprak iddiaları olduğunu ortaya koydu.
Yılın ikinci yarısında durum o kadar karmaşıklaştı ki, Dağlık Karabağ Özerk Bölgesi'ndeki Azerbaycan halkına yönelik silahlı saldırı gerçekleştirildi. Nitekim Ağustos sonu ve Eylül başında Ermeniler tarafından Karkıcahan ve Hocalı'ya kitlesel saldırılar düzenlendi. 18 Eylül'de Ermeniler, şehirde yaşayan 15 bin kadar Azerbaycanlıyı Hankendi'den zorla çıkardılar, evleri yaktılar.
Aynı zamanda 1 Aralık 1989'da Ermenistan SSC Yüksek Sovyeti, Azerbaycan'ın egemenliğini açıkça ihlal ederek, Dağlıq Karabağ'ın Ermenistan SSC'ye katılması konusunda anayasaya aykırı bir karar kabul etti. Son derece ciddi, affedilemez hatalar ve Sovyet yönetiminin Ermenistan yanlısı tutumu, 1990'ların sonu-1991'in başlarında durumun giderek kötüleşmesine, Dağlık Karabağ Özerk Bölgesi'nde ve Azerbaycan'ın Ermenistan ile sınır bölgelerinde Ermeni saldırganlığının daha da geniş boyutlara ulaşmasına yol açtı.
Bu yıllarda Moskova-Bakü yolcu trenlerinde, Tiflis-Bakü, Tiflis-Ağdam, Ağdam-Şuşa, Ağdam-Hocalı güzergahlarında sefer yapan otobüslerde gerçekleştirilen terör saldırıları sonucunda yüzlerce sivil Azerbaycan vatandaşı hayatını kaybetti. Binlerce Azerbaycan vatandaş, SSCB'nin yönetici çevrelerinin himayesindeki Ermenilerin saldırgan politikalarının kurbanı oldu. Ne yazık ki olayların başlangıcında Ermeni ayrılıkçılara karşı direniş gösterilmedi ve bu durum giderek durumu daha da kötüleştirdi. Bunun sonucunda Ermenistan'dan gönderilen silahlı birlikler ve askeri teçhizatın da yardımıyla Azerbaycan halkına karşı daha da kanlı suçlar işlendi, bu da çatışmanın tırmanmasına ve geniş çaplı bir savaşa dönüşmesine yol açtı.
1991 yılından bu yana Karabağ'ın dağlık kesiminde yaşanan olayların gerilimi giderek artıyor. Aynı yılın Haziran-Aralık aylarında Ermeni silahlı kuvvetlerinin Hocavend'e bağlı Karadağlı köyü ile Askeran bölgesine bağlı Meşeli köyüne düzenlediği saldırılarda 12 kişi öldü, 15 kişi yaralandı.
Aynı yılın Ağustos ve Eylül aylarında Ermeni silahlı grupları tarafından Şuşa-Cemilli, Ağdam-Hocavend ve Ağdam-Karadağlı güzergahlarında otobüslere düzenlenen saldırılarda 17 kişi öldü, yaklaşık 90 Azerbaycanlı yaralandı. Ekim ayı sonu ile Kasım 1991'de Karabağ'ın dağlık kesiminde, stratejik öneme sahip Tuğ, İmaret-Gervend, Sirhavend, Meşeli, Cemilli, Umudlu, Karadağlı, Kerkicahan vb. köylerimiz de dahil olmak üzere 30'dan fazla yerleşim yeri Ermeniler tarafından yıkıldı, yağmalandı ve yakıldı.
Ermenistan ordusu 1992 yılı başından itibaren Karabağ'ın dağlık kesimindeki son Azerbaycan yerleşim birimlerini de birer birer işgal etti. Nitekim 12 Şubat'ta Ermeni silahlı kuvvetleri Şuşa'ya bağlı Malybeyli ve Kuşçular köylerini ele geçirdi. Hocavend bölgesine bağlı Karadağlı köyüne 13-17 Şubat tarihleri arasında düzenlenen silahlı saldırıda 118 kişi (çocuk, kadın ve yaşlı) esir alınırken, 33 kişi Ermeniler tarafından kurşuna dizildi, aynı zamanda ölü ve yaralılar bir çukura birlikte gömüldü. Esir alınanlardan 68 kişi acımasızca öldürüldü, 50 kişi ise büyük zorluklarla esaretten kurtarıldı. Daha sonra serbest bırakılanlardan 18'i tedavi edilemez yaralar nedeniyle hayatını kaybetti. Esir alınanlara yönelik vahşice muamele, onlara yönelik vandalizm, insanların başlarının kesilmesi, diri diri gömülmesi, dişlerinin çekilmesi, ekmek ve sudan mahrum bırakılması, işkence altında öldürülmesi insanlığa karşı işlenen en ağır suçlardı. Karadağlı köyünde 2 aileden 4'er kişi hayatını kaybederken, 42 aile geçimini sağlayan kişisini kaybetti, yaklaşık 140 çocuk yetim kaldı. Nüfusu Ermeniler tarafından gerçek anlamda soykırıma uğrayan bu köyde toplam 91 kişi, yani köyün her onda biri öldürüldü.
Bu silahlı gruplar, Hocalı halkına karşı soykırım yaparken, kuşatmadan kurtulmayı başaran Hocalı sakini kovalayarak 111 kişiyi, Ketik ormanında 16 kişiyi öldürdüler. 130 kişi - Nahçıvanik yolunda, 23 kişi - Karaqaya civarında, 23 kişi - Dahraz köyü yakınında, 8 kişi - Şelli yönünde, 6 kişi – Askeranda öldürüldüler. Askeran ilçesi İçişleri Bakanlığı'nda gözaltına alınanlardan 18'i işkence altında vahşice katledildi.Cesetlerin tıp muayeneleri ve kuşatmadan kurtulmayı başaran Hocalı sakinlerinin ifadeleri sonucunda, Ermeniler ve 366. Alay askerleri tarafından Azerbaycanlılara karşı akıl almaz işkence ve vahşetlerin işlendiği ortaya çıktı. Bu saldırı sırasında Dağlık Karabağ'da ve Azerbaycan'ın işgal altındaki diğer topraklarında, ayrıca Ermenistan'da tutulan Azerbaycanlı tutuklu ve rehinelere dayanılmaz işkenceler uygulandı, bir kısmı öldürüldü ve sakat bırakıldı.
Savcılık ve diğer kolluk kuvvetleri, 1988 yılından bu yana Dağlık Karabağ'da ve Azerbaycan'ın işgal altındaki diğer topraklarında, ayrıca Ermenistan topraklarında Ermeni silahlı kuvvetleri tarafından tutulan bazı Azerbaycanlı tutuklu ve rehinelerin dayanılmaz işkenceler altında öldürülmesi ve sakat bırakılması, sabotaj ve terör eylemlerinin gerçekleştirilmesi, nüfusun zorla göç ettirilmesi, meskun bölgelerdeki maddi değerlerin, tarihi ve kültürel anıtların tahrip edilmesi gibi Ermeniler tarafından işlenen ağır suçlarla ilgili olarak ceza davaları açmış ve soruşturmalar yürütmüştür.
Soruşturma sonucunda Ermeni Silahlı Kuvvetleri'nin Hankendi'nde konuşlanmış eski SSCB'ye ait 366. Alay mensuplarıyla birlikte işlediği eylemin, Birleşmiş Milletler Genel Kurulu'nun 9 Aralık 1948 tarihli "Soykırım Suçunun Önlenmesi ve Cezalandırılmasına Dair Sözleşmesi" ve Azerbaycan Cumhuriyeti Ceza Kanunu'nun 103. maddesinde öngörülen soykırım suçunu oluşturduğu tespit edilmiştir.
Kurban VAHİDOV. Araşdırmaçı-yazar
