DİKKAT ERİVAN’A!
(I. Bölüm)
“Erivan, eski şehirlerden biri olarak kabul edilir. Şehrin yapısı ve tamiratı, Zengi adı verilen çayın sol kıyısında yer almaktadır. Şehrin bir bölümü Zengi çayı kıyısında yükselen bir tepenin üzerinde, diğer bölümü ise çukur bir yerde konumlanmıştır. Kuzeybatı ve kuzeydoğu yönlerinden şehir yüksek tepelerle çevrilmiş; güney ve güneybatı yönleri ise açık ve düz arazilerdir. Bu bölgelerde güzel bağlar, bahçeler ve ekinlikler bulunmaktadır.
…Erivan şehri, geçmişte ilim, edebiyat ve şiir merkezlerinden biri olmuştur.” – Bu coğrafi tanım ve değerlendirme, değerli Azerbaycan edebiyat tarihçisi Firidun Bey Köçerli’ye aittir.
Günümüzde Ermenistan Cumhuriyeti’nin başkenti olsa da, tarihten açıkça görüldüğü üzere, Ermeniler Erivan’a kitlesel biçimde ancak 1828 Türkmençay Antlaşması’ndan (Rusya-Kaçarlar) sonra, yani 1828-1830 yıllarında yerleştirilmişlerdir. 1918 yılında ise, tarihte ilk defa kurulan Ermeni devleti – Ermenistan Cumhuriyeti’nin başkenti yapılmıştır.
Tarihte buna benzer başka bir örneğe neredeyse rastlanmaz: Yani, bir şehir 90 yıl içinde oraya farklı evrelerde göç ettirilmiş bir başka halkın başkenti hâline gelsin… Çünkü:
• Orada önceden yerleşimi olmayan bir arazi değil, kültürel bakımdan zengin, Müslüman-Türk karakterli bir şehir zaten mevcuttu;
• 90 yıl önce oraya göç ettirilmiş bir halk, uluslararası siyasi süreçlerden faydalanarak o şehri kendi millî-siyasi başkenti ilan etmeyi başardı;
• Bu durum, şehir-mülkiyet ve kimlik dönüşümünün dramatik ve hukuki bakımdan sorunlu bir örneğidir.
Erivan’da:
1829’da 9889 Azerbaycan Türkü, 2174 Ermeni;
1831’de 7331 Azerbaycan Türkü, 4484 Ermeni;
1886’da 7228 Azerbaycan Türkü, 7142 Ermeni;
1897’de 12.516 Azerbaycan Türkü, 12.529 Ermeni yaşıyordu.
SSCB Yüksek Sovyeti Prezidyumu’nun 18 Temmuz 1988 tarihli oturumunda, eski SSCB’nin ilk ve son Devlet Başkanı Mihail Gorbaçov da vurgulamıştı ki, 20. yüzyılın başlarında Erivan halkının %43’ü Azerbaycan Türklerinden oluşuyordu.
Ancak 1922’de bu kadim Azerbaycan şehrinde:
5124 Azerbaycan Türkü, 40.396 Ermeni;
1926’da ise 4968 Azerbaycan Türküne karşılık 57.295 Ermeni yaşamaktaydı.
Şehrin adı 1936 yılına kadar Erivan olarak geçerken, bu tarihten sonra resmen “Yerevan” olarak değiştirildi.
Anlaşılmaktadır ki, şehir nüfusu zorla değiştirildiği gibi, şehrin kimliği, altyapısı ve görünümü de bilinçli şekilde dönüştürülmüştür.
Erivan’da son yüzyılda Ermenistan Hükûmetine ait yapılar – Azerbaycan Türkleri'ne ait evler, mülkler, hatta mezarlıklar yıkılıp yerlerine inşa edilmiştir. Bugün Paşinyan’ın oturduğu Hükûmet Konağı, Ermenistan Meclisi, Cumhurbaşkanlığı, Erivan Belediye binası gibi yapılar, bir zamanlar bizim ecdadımıza ait olan evlerin, mülklerin, bağların ve yukarıda da vurguladığımız gibi, mezar yerlerinin üstüne alçakça “inşa edilmiştir”…
Bu yapılardan bazıları, Erivan’ın tanınmış Türk ailelerinden olan Məhəmməd ağa Vəkilov’un mülkü ve tapulu arazisi üzerine inşa edilmiştir.
Biz bu yazıda Vəkilov ailesine odaklansak da, umuyoruz ki diğer soyların temsilcileri de seslerini (yeniden) yükseltecek ve az bilinen ya da unutulan bilgileri kamuoyuyla paylaşacaktır. Şimdiye kadar bu konuda emek vermiş, araştırma yapmış, eser yazmış aydınlarımıza gönülden selam ve saygılarımı iletiyorum!
⸻
Not 1:
ERİVAN VƏKİLOĞULLARI
Qazax-Erivan-Şərur-Dərələyəz (ayrıca Tiflis ve Derbent) bölgelerine yerleşen Vəkiloğulları – yani Vəkilovlar soyunun bir kısmı, Erivan’da yaşamışlardır. Bu soyun ataları olan Paşa Bey ve Cəfər Bey (Kərim Bey’in oğulları), Erivan’a Qazax’tan göç etmişlerdir.
Vəkilov ailesi Erivan’da çoğalmış ve dönemin bu Türk-Müslüman şehrinde itibarlı ailelerden biri sayılmıştır. Eski Erivan’da onların adını taşıyan bir cadde vardı: “Vekilovskaya Ulitsa”. Soyun üyelerinden Hacı Cəfər Bey, Erivan’da bir cami inşa ettirmiştir. Daha sonra, birçok cadde gibi (Pənah Han, Sultaniye, Nahçıvan, Daşlı, Değirmen, Kervansaraylar, Tepebaşı sokakları, Garipler Gecesi, Cami sokağı vs.) bu caddenin adı da değiştirilmiştir.
Vəkilovların Erivan’da “Təlmə” adıyla bilinen bağları, değirmenleri, fırınları olmuştur. Bugünkü Erivan’da “Rossiya” sinemasının karşısından geçen geniş alan da onlara ait arazilerden biridir.
Erivan Vəkilovlarının kökeninde yer alan Paşa Bey Kərim bəy oğlu’nun 19. yüzyıl ortalarında Erivan’a göç ettiği tahmin edilmektedir. Bu göçün nedeni tam olarak bilinmemektedir.
Paşa Bey’den bir oğlu – Kərim Bey kaldığı düşünülmektedir. Kərim Bey’in de üç oğlu olmuştur: Məhəmməd bəy, Paşa bəy, Cəfər bəy (muhtemelen, Hacı Cəfər Bey’in oğlu olmadığından Kərim Bey, amcasının adını oğluna vermiştir).
MƏHƏMMƏD AĞA VƏKİLOV
(Məhəmməd bəy Kərim bəy oğlu Vəkilov)
Məhəmməd ağa, şehrin tanınmış isimlerinden biri olmuştur. Çocukları şunlardır: Kərim bəy, Qədim bəy, Yusif bəy, Hüseyn bəy, Səkinə hanım, Sura hanım, Həbib bəy.
Erivan doğumlu tanınmış Vəkilovlar:
• Prof. Telman Hüseyn oğlu Vəkilov – bir dönem Azerbaycan SSC Gazlaştırma Komitesi Başkanı, ardından SSCB Petrol-Gaz Sanayi Bakan Yardımcısı olarak görev yapmıştır.
• Albay Qədim bəy Vəkilov – I. Dünya Savaşı gazisi, Berlin’in kurtuluşuna katılmış ve şehrin bir bölgesinde askerî komutanlık yapmıştır.
• Prof. Vaqif Vəkilov – Hâlen Tıp Üniversitesi’nde görev yapmaktadır.
• Məhəmməd ağa’nın oğlu Kərim bəy – diplomatik alanda faaliyet göstermiştir.
Büyük bir soy olan Vəkilovların Erivan kolundan hayatta olanlar hâlâ vardır ve Erivan’da geçirdikleri günleri iyi hatırlamaktadırlar.
(Notun sonu)
Erivan’da mevcut olan “Vəkilovskaya Ulitsa” (Վեկիլով փողոց; خیابان وکیلوف; Vakilov Street) – onların şehir planlamasında ve idarî ortamda tanınan yasal birer özne olduğunun göstergesidir. Dönemin sosyoekonomik koşulları göz önüne alındığında, Vəkilovlar değirmen, fırın gibi ticaret yapıları ile taşınmaz mülkiyet hakkını belgeleyen ekonomik göstergelere sahipti.
Ayrıca “Təlmə/Dəlmə” adındaki bağlar ve arazi parçaları – özel toprak mülkiyetinin tarihsel izlerini göstermektedir.
Hacı Cəfər bəy’in yaptırdığı cami – sadece kamusal bir itibarı değil, aynı zamanda sivil ve dinî hukuk temelinde bir tanıklık belgesini ifade eder.
1924 yılında şehir plancısı ve mimar Aleksandr Tamanyan’ın (04.05.1878, Yekaterinodar – 20.02.1936, Erivan) hazırladığı baş plana göre, Erivan’ın merkezinde Lenin (bugünkü Cumhuriyet) Meydanı inşa ediliyordu.
Amaç, Ermenistan SSCB hükûmetini yerleştirmek için anıtsal bir bina inşa etmek ve bu vesileyle Erivan’ın klasik Azerbaycan (Türk-İslam) şehir imajını değiştirip, “Sovyet Ermenistanı’nın başkenti” imajını yerleştirmekti.
Açıktır ki, Erivan’ın çehresini değiştirme planı yalnızca bir bina veya bir meydanla sınırlı değildi. Bu plan dahilinde, Vəkilovlar başta olmak üzere diğer Erivanlı Azerbaycan Türklerinin toprakları kamulaştırıldı, mülkiyet hakları ihlal edildi, mal varlıkları yağmalandı.
Alternatif ve daha sembolik bir mekân olan Erivan Han Sarayı’nın alanı ise merkezi yönetim binası için özellikle seçilmemiştir – (Hükûmet Konağı “Han Sarayı” çağrışımı yapmasın diye). Saray ise sonradan tamamen yok edilmiştir.
Hükûmet Konağı ve çevresindeki yeni binaların mimarî ve ideolojik özellikleri, neoklasik ve “Ermeni millî tarzı”nda inşa edilmiş; bu yapılarla Ermeni devletçiliğinin sembolü oluşturulmak istenmiştir. (Cumhuriyet Meydanı, Hükûmet Konağı 1, 0010 Erivan, Ermenistan; çevresel yapılar: Ermenistan Tarih Müzesi, Ulusal Galeri vb.)
Tüm bu vurgular, Sovyet yönetiminin Erivan’daki önceki kültürel katmanları yok etme politikasına tam anlamıyla örtüşmektedir…
Diğer önemli noktalar:
• Devlet binaları inşa edilirken, yakındaki yıkılmış yapılardan – özellikle Vəkilov ailesine ait mülklerden çıkan taş, ahşap gibi yapı malzemeleri de kullanılmıştır;
• Cumhuriyet Meydanı – sonradan Ermenistan’ın siyasî sembolü hâline gelmiş, burada kitlesel siyasî gösteriler ve devlet etkinlikleri düzenlenmiştir.
– Aynı zamanda, şehrin gerçek sakinlerine, Azerbaycan’a, Türk-İslam dünyasına karşı eylemler gerçekleştirilmiş, Azerbaycan ve Türkiye bayrakları o meydanda alçakça ayaklar altına alınmış, korkakça yakılmıştır…
(Devamı var)
DEVLETİMİZ ZEVAL GÖRMESİN!
Ekber GOŞALI
#Portekiz'de #Sallandık #Dilek İmamoğlu #Morata #Seninle #Samsun #TekÇözumKademe #TelgrmBORSA #Işıkhan Direnme #Caner #Femerbahçe #Lider #Ali Koç #Seninle #Morata #Osimhen #İspanya #Sallai #Lemina #HakRaziOlsun KızılGoncalar #Yunus #SON DAKİKA #Papa #ykbnk #Adalet #TekÇözümKademe #Geçmiş #Azerbaycan #İsmail #StajÇırakMağduriyetiBıtecek #İsmail #Devlet Beyin Sözü Senet