Yusuf Vezir Çemenzeminli realist Azerbaycan nesrinin ve genel olarak 20. yüzyılın edebiyat ve sanat düşüncemizin yeni bir aşamaya girmesinde büyük zahmetleri olan sanatçılarımızdan biridir. Tarihi roman ve öykü ustası, oyun yazarı, yayıncı, edebiyat eleştirmeni, folklorcu, sefir, tarihçi-etnograf ve çevirmen olarak çok yönlü bir yaratıcı yoldan geçti. 20. yüzyılın başında gelişen çarlığın hiciv sanatsal nesri Azerbaycan`da uygulanan ulusal sömürgecilik politikası, yerel bir hâkim sınıf keyfiliğine, dini fanatizme, kadın haksızlığına karşı bir protesto dalgası olarak tezahür etti.
10 yılı aşkın bir süredir ki, "Ali ve Nino" eseri, ulusal edebiyatımızın gerçek bir olgusu haline gelmiş, göçten yurda dönen sanatsal bir örnek olarak edebi sürece aktif olarak girmiştir. İlk olarak 1937 yılında “Gurban Sait” mahlaslı yazarın romanı  olarak Almanca olarak yayınlanan eser, 1990 yılında Mirza Hazar tarafından Azerbaycan Türkçesine çevrilip okunduğunda edebiyat camiasında en çok okunan eser oldu. Ve aynı zamanda böyle bir tartışmaya da yol açtı: Gurban Said mahlasıyla yazan yazar kimdir? Yazarın kim olduğu konusunda iki görüş vardır. Birçok kişi romanın yazarının “Gurban Said” olduğuna inanıyor. 1918-1920 yıllarında Azerbaycan'daki siyasi olaylarla ilgili olarak yurt dışına çıkmış, aynı romanı Almanya'da yurt dışında yaşarken yazmıştır. Gurban Said savaştan sonraki yıllarda İtalya'da yaşadı ve orada öldü. Ayrıca romanı yazan ünlü yazarımız Yusuf Vezir Çemenzeminli olduğu ve “Gurban Said” ise mahlası olduğu yönünde bir görüş var. Aslında sorunun tarihi, romanın Almanca yayımından sonra yaygın olarak İngilizce ve İtalyanca olarak seslenişi ve Batılı, Türk ve Azerbaycan bilim adamlarının ilgisini çekmesiyle başlar. Ve iki versiyon ortaya çıktı. “Gurban Sait”, ünlü bir Azerbaycanlı yazar, Yusuf Vezir Çemenzeminli'dir; “Gurban Sait”, 1930. yılında Esad Bey imzasıyla eserler yayınlayan, Yahudi asıllı Lev Nissimbaum'dur. İlginçtir ki, Yusuf Vezir Çemenzeminli'nin oğulları Orhan ve Fikret Vezirov'un yanı sıra bir dizi yazarın girişimiyle Azerbaycan Yazarlar Birliği ve Görüntü Yönetmenleri Birliği'nin "Azerbaycan Kültür Topluluğuna Çağrısı"ndan sonra bile daha gerçek adımlar atıldı. Azerbaycan Yazarlar Birliği, 1993 yılında aldığı kararda eserin yazarının Y.V.Çemenzeminli olduğunu kabul etdi. Gerçeğe doğru bakarsak, Prof. Dr. Penah Halilov'un "Ali ve Nino" problemleri" (Bakü, 2000) adlı kitabı, problemin son durumunun bir gerçeği olarak yaratılmıştır. Şimdi alman dilinde olan "Ali ve Nino"nun ilk Viyana baskısının fotokopisini birleştirerek (1937), Jenia Grama'nın bu metne dayalı İngilizce çevirisinin Londra baskısı ve Mirza Hazar'ın Azerbaycan diline çevirisi, yeni bir fikir, yeni belgelere güvenme olasılığı önemli ölçüde genişletti". Roman ilk kez ana dilimizde Mirza Hazar'ın çevirisiyle "Azerbaycan" dergisinde (1990, Sayı 1, 2, 3) yayımlandı. Ancak basın, Mirza Hazar'ın yalnızca eserin yayına hazırlanması ve Azerbaycanlı okuyuculara ulaştırılmasında görev aldığını ileri sürdü. Asıl tercüman muhacir hemşehrimiz Mecid Musazade'dir. Elbette romanla ilgili tartışmayı sonlandıracak değiliz. "Ali ile Nino" romanının Azerbaycan halkının manevi servetidir ve sahibine teslim edilmesi gerektiği kanaatindeyiz.
Kitabın yazarı, muhalifleri ile yürüttüğü polemikler sırasında yazdığı yazıları geniş bir olgu çeşitliliğinden yola çıkarak derlenmiştir. 1996-1997'de "Edebiyat Gazeti" ve "Adalet" gazetelerinde yayınlanan Yusuf Vezir Çemenzeminli'nin "Ali ve Nino", "Sır açılır" yazılarında Penah Halilov, sorunun o zamana kadarki resmini netleştirdi. 1930. yıllarda olduğu gibi Asad Bey, yazarı tarafından yayınlanan eserlerle ilgili tartışmalara ilişkin tarihi kaynaklara başvurarak “Ali ve Nino” romanının bu imzaya ait olamayacağını ıspatlar. Yusuf Vezir'in kendi eserinden yola çıkarak, “Gurban Said” imzası lehine önemli kanıtlar sunar. "Hangi Nissimbaum?", "Lev Nissimbaum'un eski ama yeni keşfedilen sırları" makaleleri, adı geçen kişinin romanın yazarı olabileceği ihtimalini yeni gerçeklerle bir kez daha çürütüyor. Eserin Azerbaycan Türkçesine tercümesi ve bununla birlikte ilk defa Almanca olarak yayınlanan romanın aslı, onun tam olarak Azerbaycan dilinde olduğunu bir kez daha teyit etmektedir.
Penah Halilov'un "Ali ve Nino'nun Problemleri" adlı kitabı, etrafındaki tartışmalara son vermek için gerekli ve zamanında ulusal edebiyatımızın değerli bir örneğidir. "Nurlan" neşriyatı 500 nüshada baskı yaparak edebi ve bilimsel toplulukların dikkatlerini üzerine çekti.
"Ali ve Nino" eseri edebiyatımızın yabancı dillere çevrilmiş ve büyük bir ölçüde tanınmış örneklerinden biridir. Yabancı ülkelerde tanınmasında bu kadar büyük ilgi görmesinin sebeblerinden biri de hem meşhur kitap olması hem de filminin olmasıdır. Eserde halkın kaderine ilişkin konuların ilimli ve eğitimli gençler tarafından tartışılması, vatan sevgisi ve en önemlisi hür bir devlet kurma arzusu okuyucalar için ayrı bir güzellik katmaktadır.
 

Milli Savunma Üniversitesi / Nahçıvan Harb Okulu
Zaman ABBASLI