Osmanlı yönetimi altında Irak, birkaç vilayete bölünmüştü ve her vilayetin stratejik, idari ve ekonomik açıdan önemli bir rolü vardı. Siyasi ve askeri koşullara bağlı olarak bu vilayetlerde idari değişiklikler sıkça yaşanmıştır.

Bu bağlamda Bağdat, Basra, Musul, Şehrizor ve Cezire (Ahvaz) vilayetleri Osmanlı idaresinin Irak’taki merkezlerini oluşturmaktaydı.

1. Bağdat Vilayeti

Kuruluş ve Tarih:
Bağdat, 1534 yılında Kanuni Sultan Süleyman tarafından Safevîlerden alınarak Osmanlı toprağı hâline getirildi.

Osmanlı Irak’ının siyasi ve idari başkenti olan Bağdat, Osmanlı yönetiminin merkeziydi.

Özellikle Osmanlı hâkimiyetinin zayıfladığı dönemlerde, 1750-1831 yılları arasında Mameluk yönetimi öne çıkmıştır.

Coğrafi Konum:
Kuzey Irak’tan güneyine kadar uzanan Bağdat Vilayeti; Kût, Hilla ve Enbar gibi bölgeleri kapsamaktaydı.

Stratejik Önemi:
Osmanlı-Safevî mücadelesinde önemli bir askerî ve siyasi merkezdi.

Hindistan, İran ve Anadolu arasındaki ticaret yolları üzerinde önemli bir ticaret noktasıydı.

Yönetim:
Bağdat Valisi, Osmanlı yönetiminde en önemli yöneticilerden biriydi ve genellikle padişaha yakın kişiler arasından seçilirdi.

Vilayet, sancaklara (kazalara) bölünmüştü ve Türkmen, Arap ve Kürt aşiretleri vilayetin güvenliğinde etkili rol oynuyordu.

2. Basra Vilayeti

Kuruluş ve Tarih:
1546 yılında Osmanlı hâkimiyetine girmiştir.

Basra, Osmanlı Devleti'nin en zengin vilayetlerinden biri olup stratejik konumu nedeniyle önemliydi.

Hint ve Afrika ile Osmanlı Devleti arasındaki deniz ticaretinin merkeziydi.

Coğrafi Konum:
Basra, Amara, Nasıriye ve Fao bölgelerini kapsıyordu ve Basra Körfezi’ne kıyısı vardı.

Ekonomik Önemi:
Basra Körfezi'ndeki en önemli Osmanlı limanıydı ve büyük bir ekonomik merkezdi.

Hurmacılık, inci ticareti ve ahşap gemi yapımıyla ünlüydü.

Yönetim:
Beni Halid ve Merâzik gibi güçlü Arap kabileleri, Osmanlı yönetimiyle zaman zaman iş birliği yaparken bazen de isyan ediyordu.

Zaman zaman yerel yöneticiler, örneğin Al-Mugammes ve Al-Arîar aileleri, özerk bir yönetim sürdürmüştür.

3. Musul Vilayeti

Kuruluş ve Tarih:
1517’de Çaldıran Savaşı’nın ardından Osmanlı hâkimiyetine girmiştir.

Musul, Osmanlı yönetimi altında en istikrarlı vilayetlerden biri olmuştur. Bunun başlıca nedeni Osmanlıların, Kürt, Türkmen ve Arap aşiretleriyle dengeli bir yönetim kurmasıdır.

Coğrafi Konum:
Musul Vilayeti; Ninova, Telafer, Ayadiye, Sincar, Duhok ve Zaho bölgelerini kapsıyordu. Bugünkü Suriye’nin bazı kısımlarına da uzanıyordu.

Askerî Önemi:
Osmanlı Devleti'nin doğu sınırlarını ve iç bölgeleri koruyan önemli bir savunma noktasıydı.

Musul Kalesi ve Telafer Kalesi gibi önemli askeri üsleri bulunuyordu.

Yönetim:
Vali İstanbul’dan atanıyordu ancak Türkmen, Kürt ve Arap aşiretlerinin büyük nüfuzu vardı.

Musul, Hristiyan, Ezidi ve Müslüman toplulukların bir arada yaşadığı önemli bir dini ve kültürel merkezdi.

4. Şehrizor Vilayeti

Kuruluş ve Tarih:
16. yüzyıldan itibaren Osmanlı yönetimine girmiştir.

Osmanlı idaresinin Irak’taki önemli merkezlerinden biri olmuştur.

Coğrafi Konum:
Kerkük, Süleymaniye ve Halepçe bölgelerini kapsıyordu.

Siyasi ve Askerî Önemi:
Osmanlılar ve Safevîler arasındaki sınırda bulunması nedeniyle sık sık çatışmalara sahne olmuştur.

Osmanlı Devleti’nin İran’a yönelik genişleme planlarında önemli bir rol oynamıştır.

Yönetim:
Osmanlı yönetimi altında yerel valiler tarafından yönetiliyordu.

Türkmen ve Kürt aşiretlerinin kültürel ve siyasi açıdan güçlü olduğu bir merkezdi.

5. Cezire Vilayeti (Amara Vilayeti)

Kuruluş ve Tarih:
Dicle ve Fırat nehirleri arasında bulunduğu için "Cezire Vilayeti" olarak anılmıştır.

17. yüzyılda Osmanlı yönetimine girmiş ve merkezi Amara (bugünkü Meysan) olmuştur.

Coğrafi Konum:
Amara, Mecar, Kahlah ve Kalat Salih bölgelerini kapsıyordu.

Nasıriye ve Basra’nın bazı bölgeleriyle bağlantılıydı.

Ekonomik ve Doğal Önemi:
Verimli topraklara sahip olup özellikle pirinç ve arpa tarımıyla ünlüydü.

Bölgedeki bataklık ve sulak alanlar, Osmanlı vergilerinden veya askerî takibattan kaçan Arap aşiretleri için bir sığınak hâline gelmişti.

Yönetim:
Bazen Basra veya Bağdat vilayetine bağlanarak yönetiliyordu.

Beni Lam ve Al-Izirc gibi Arap aşiretleri, vilayetin büyük bölümünde hâkim güçtü.

İsyanlar ve Çatışmalar:
Osmanlı vergilerine karşı en fazla isyan eden vilayetlerden biri olmuştur.

Aşiretler, Osmanlı Devleti’nin kontrolünü sık sık reddetmiş ve isyanlar çıkarmıştır.

Osmanlı Sonrası Değişimler

1914-1918 yılları arasındaki İngiliz işgalinin ardından Osmanlı yönetimi sona erdi ve vilayet sistemi kaldırıldı.

Bağdat, Basra ve Musul modern Irak devletinin ana idari merkezleri hâline geldi.

Şehrizor ve Cezire vilayetleri ise günümüzde Kürt, Türkmen ve Arap bölgelerine bölünmüştür.

Osmanlı Arşivi, bu vilayetler hakkında detaylı bilgiler içermektedir. Vergi kayıtları, idari yazışmalar ve coğrafi haritalar gibi belgeler, Osmanlı Irak’ının tarihini araştıranlar için önemli kaynaklar sunmaktadır.

Osmanlı Irak Vilayetleri Hakkında Kaynaklar

1. Irak Osmanlı Belgelerinde: Osmanlı Döneminde Irak’ın Siyasi ve Sosyal Durumu

2. Osmanlı Arşivi ve Tarihî Fotoğraflarla Musul

3. Osmanlı Arşivlerinde Irak’a Dair Araştırmalar

4. Bağdat Vilayetinde Osmanlı Yönetimi (1869-1917)

5. Osmanlı Döneminde Irak Vilayetleri Üzerine Makaleler

6. Osmanlı Dönemi Bağdat Valileri Listesi

Osmanlı Arşivi’ndeki belgeler, Türkiye’deki resmî arşiv kurumlarında ve çevrimiçi arşiv hizmetlerinde incelenebilir.