II-yazı
SSC İçişleri Bakanı S. Kruglov'un 2 Nisan 1947 tarihli I. Stalin, L. Beria, A. Zhdanov ve V. Molotov'a yazdığı özel mektuptan anlaşıldığı üzere, yalnızca Temmuz-Ekim 1946 döneminde Suriye, Lübnan, İran, Bulgaristan, Romanya ve Yunanistan'dan 10738 aile (50761 kişi) Ermeni gelmiştir. Bu sayıdan 6835 aile, Ermenistan'daki yerel Sovyet organlarının kararıyla cumhuriyetin en verimli bölgesine, Türkiye sınırına, Araz Nehri vadisine yerleştirilmiştir. Ancak, Ermenistan SSC'ye geldikten sonra birçok Ermeni Sovyet gerçekliğinden çok hayal kırıklığına uğramış ve "tarihi vatanlarına" dönme arifesinde sahip oldukları yanılsamadan kısa sürede kurtulmuştur.
S. Kruglov'un raporundan açıkça anlaşıldığı üzere, gelen Ermenilerin büyük çoğunluğu barınma, iş ve yiyecek temininden duydukları memnuniyetsizliği dile getirmeye başlamış ve bir süre sonra aralarında yeniden göç etme eğilimi ortaya çıkmıştır.
20 Mart 1947 tarihli bilgilere göre, yeniden göç etme niyeti olan 598 Ermeni tespit edilmiş olup, bunların en aktif olanları Türkiye'ye gitmeye karar vermiştir. Ağustos 1946 ile Mart 1947 arasında, devlet sınırını geçerek Türkiye'ye girmeye çalışan 88 Ermeni gözaltına alınmıştır. Sadece Ocak-Şubat 1947'de, Türk sınırının hemen yakınında kordonu aşmaya çalıştıkları şüphesiyle 70 Ermeni gözaltına alınmıştır. Sorgulamalar sırasında, gözaltına alınan Ermeniler, kötü mali ve yaşam koşulları nedeniyle yurt dışına gitmek istediklerini doğrulamışlardır.
Ermeniler arasında yeniden göç etme isteğinin artmasıyla bağlantılı olarak, SSCB İçişleri Bakanlığı Türkiye ve İran ile olan devlet sınırındaki tüm sınır karakollarını güçlendirdi. Sınır rejimini güçlendirmek için de önlemler alındı. Yerinden edilmiş Ermenilerin devlet sınırını ihlal etmelerini önlemek ve aralarındaki yasadışı sınır geçişlerinin organizatörlerini ve kaçakçıları tespit etmek amacıyla, istihbarat birimlerinin ve sınır birliklerinin istihbarat ve operasyonel çalışmaları güçlendirildi.
9 Ocak 1948'de "Sovyet Ermenistan" gazetesi başyazısında şunları yazdı: "Bolşevik Partisi'nin, Sovyet hükümetinin ve bizzat Yoldaş Stalin'in ilgisi sayesinde, uzun yıllar vatanlarından sürgün edilmiş ve yabancı topraklarda sefalet içinde yaşamış yaklaşık 90.000 Ermeni, anavatanlarına -Sovyet Ermenistan'ına- dönme fırsatı buldu... Vatanlarına dönen Ermeniler, büyük bir sevinç ve eşi benzeri görülmemiş bir coşkuyla yeni bir hayata başlıyorlar. Sovyet hükümeti, vatanlarına dönen Ermenileri açlık ve dilencilik girdabından kurtardı ve onlar için yeni yaşam koşulları yarattı."
Görünen o ki, "ulusların babası" Stalin sayesinde Ermeniler "yeni bir hayata" mahkum edilirken, Azerbaycanlılar sürgüne, yerinden edilmeye ve sınır dışı edilmeye mahkum edildi. Ermeni liderler, 1947'de yeniden yerleşimin 1946'ya kıyasla azalmasını, yurtdışından gelen Ermenilerin çoğunlukla kent sakinleri olmasından, onları dağlık bölgelere yerleştirmenin imkansız olmasından ve yeniden yerleştirilenlerin sadece Erivan ve çevresine yerleşmek istemelerinden kaynaklandığını açıkladılar.
Ermeni liderliği, yurtdışından gelen Ermenileri günlerce tren istasyonlarında kasten bekletti ve aralarında propaganda yürüttü; böylece Erivan ve çevresine yerleşmezlerse, yurtdışına geri dönmek istediklerine dair Moskova'ya telgraf göndereceklerdi. Özellikle I. Stalin'in dikkatini, tüm bunların Sovyet hükümetinin yurtdışındaki itibarını etkileyeceği konusuna çektiler. Öte yandan, yurtdışından Ermenistan'a göç etmek isteyen binlerce Ermeninin listesi her gün Moskova'ya gönderiliyordu.
Ermenistan Komünist Partisi Merkez Komitesi Birinci Sekreteri G. Harutyunov, "durumdan tek çıkış yolunun" Ermenistan'dan Azerbaycan'a yüz bin kişinin yerleştirilmesi olduğunu düşünüyor ve I. Stalin'den bunu kabul etmesini istiyor. Ermenistan hükümeti önceden yerleştirilecek yerleşim yerlerinin bir listesini hazırlamıştı. Bu liste öncelikle Erivan şehrini ve yakınındaki Aştarak, Zengibasar, Eçmiadzin, Oktemberyan, Artaşat (Gamarli), Karabağlar, Vedi, Yeğengadzor, Razdan (Akhta), Azizbeyov ve diğer bölgeleri içeriyordu.
Ermeni liderler, Stalin'i, yeniden yerleştirilen Türkleri Azerbaycan'ın pamuk yetiştirilen bölgelerine, Muğan-Mil ovasına yerleştirmenin ekonomik olarak karlı olduğuna ikna ettiler; çünkü 1945'te SSCB Bakanlar Kurulu Kur-Araz ovasının yeniden inşasına karar vermişti.
Azerbaycan Komünist Partisi Merkez Komitesi Birinci Sekreteri Mirjafar Bagirov'un, Ermenistan'dan Azerbaycan'a Türklerin zorla yerleştirilmesine onay vermesi ve sıcak iklim ve ihmal nedeniyle on binlerce insanın ölümünden suçlu bulunması davası sırasında, süreci şu şekilde anlattı: 1947 yılının sonlarında, I. Stalin'in yardımcısı Poskrebyshev onu aradı ve Stalin'in onu çağırdığını söyledi. Moskova'ya gitti ve Stalin'in kabul salonunda G. Harutyunov ile görüştü. Birlikte Stalin'in ofisine girdiler. Stalin hiç söze girmeden şunları söyledi:
"Bagirov, Ermenilerin yurt dışından Ermenistan'a geldiğini biliyorsun. Harutyunov'un da toprağı yok. Oradaki Azerbaycanlıları (Türkleri) al ve onları Muğan ve Mil'e yerleştir."
M. J. Bagirov, "Yoldaş Stalin, bu kolay bir mesele değil. Geri dönüp Bakü'deki yoldaşlarla görüşeyim. Meseleyi çözmeye çalışalım," diyor.
Stalin bu cevaba sinirlenerek, "Söylendi, yapın! Kurtarırdık!" diyor.
M. J. Bagirov'un Bakü'ye dönüşünden kısa bir süre sonra, 27 Aralık'ta, SSCB Bakanlar Kurulu, "Ermenistan SSC'sinden kolektif çiftçilerin ve diğer nüfusun Azerbaycan SSC'sinin Kur-Araz ovasına yerleştirilmesi hakkında" 4083 sayılı Kararı kabul etti.
Bu karar, Ermenistan'da yaşayan Azerbaycan Türkleri için ani ve beklenmedik bir karardı. 23 Aralık'ta alınan karar aceleyle hazırlanmış olup, herhangi bir giriş veya açıklama içermiyordu. Azerbaycan SSC Bakanlar Kurulu ilgili kararı 2 Şubat 1948'de almıştı.
10 Mart 1948'de SSCB Bakanlar Kurulu, 4083 sayılı Karara ek olarak, "Ermenistan SSC'sinden Azerbaycan SSC'sinin Kur-Araz ovasına kolektif çiftçilerin ve diğer Azerbaycanlı nüfusun yeniden yerleştirilmesiyle ilgili tedbirler hakkında" 754 sayılı Kararı kabul etti. Bunun ardından Azerbaycan'da bir Yeniden Yerleşim Dairesi ve Ermenistan'da bir yeniden yerleşim komisyonu kuruldu.
Bu, Ermeni liderliğinin tam olarak ihtiyacı olan şeydi. 1948'de Suriye, Lübnan, Fransa, Amerika Birleşik Devletleri, Mısır, Bulgaristan ve Romanya'dan toplamda yaklaşık 10.000 Ermeni yeniden yerleştirildi.
Genel olarak, 1946-1948 yılları arasında yaklaşık 100 bin Ermeni yurtdışından Ermenistan'a yerleştirildi. 23 Aralık 1947 tarihli kararda, 1948-1950 yılları arasında "gönüllülük ilkesine göre", Ermenistan SSC'sinde yaşayan 100 bin kolektif çiftçi ve diğer Azerbaycanlının Azerbaycan SSC'sinin Kur-Araz ovasına yerleştirilmesi planlanmıştı. 1948'de 10 bin, 1949'da 40 bin ve 1950'de 50 bin kişinin yerleştirilmesi öngörülmüştü.
Söz konusu kararın 11. paragrafında, Azerbaycan SSC Bakanlar Kurulu'nun, Azerbaycan SSC'nin Kur-Araz ovasına yerleşen Azerbaycanlı nüfusun boşalttığı binaları ve konutları, yurtdışından Ermenistan'a gelen Ermenileri barındırmak için kullanmasına izin verilmesi gerektiği belirtilmiştir.
Kurban VAHİDOV, Türk Dünyası Dayanışma ve Yardımlaşma Teşkilatı Azerbaycan Ülke Başqanlığı, Basın ve Enformasyon Dairesi Başkan Yardımcısı. Araştırmacı-Yazar
#BenLeman #EYPvFB #Abraham #BJKvRİZ #Şaban #Recep #Asensio #Sarı #SedatPeker